Αντρέας Φραγκιάς

Δύο Σχήματα Προσέγγισης

ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΟΛΛΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΝΑ ΠΛΗΣΙΑΣΟΥΜΕ ΕΝΑ κείμενο και ιδιαίτερα ένα κείμενο αφηγηματικό. Με αφετηρία το αξίωμα ότι η κάθε αφήγηση είναι ένας πολύμορφος και πολυσύνθετος οργανισμός, θα μπορούμε να κάνουμε μερικά βήματα προσέγγισης και κάποιες παρατηρήσεις που ίσως μας διευκολύνουν να δούμε καλύτερα τη σύσταση και τις λειτουργίες του με την ελπίδα να το γνωρίσουμε καλύτερα. Η καταγραφή όλων των τρόπων και των μεθόδων είναι βέβαια αδύνατη, ο αριθμός τους συνεχώς μεγαλώνει, υπάρχει πάντα και ένας μεγαλύτερος. Ούτε ο κάθε τρόπος ισχύει για όλα τα κείμενα.
Ίσως, ψάχνοντας για δρόμους προσέγγισης, διαφανούν και κάποια ίχνη του τρόπου κατασκευής του περατωμένου πια για μας έργου. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι πλησιάζεται και η διαδικασία παραγωγής, ούτε η άβατη περιοχή της δημιουργίας. Αυτό είναι ένα άλλο θέμα.
Αλλά και στη διαδικασία παραγωγής ίσως λειτουργούν συνειδητά ή ασυνείδητα, κάποιες προκαθορισμένες εμφανείς ή ενυπάρχουσες σταθερές, που φαίνεται να προσδιορίζουν σημαντικά το αποτέλεσμα, χωρίς όμως να προσφέρουν και τη βεβαιότητα ότι αυτές είναι οι αναγκαίες και ικανές συνθήκες.
Ας σταθούμε σε δύο μόνο παρατηρήσεις που ενδέχεται να βοηθούν με τη σχηματικότητά τους.

1. Η δοκιμασία των Μνηστήρων (Οδύσσεια, φ.67)
Κριτήριο του αγωνίσματος: το βέλος του τόξου, που θα ρίξει ο κάθε μνηστήρας, πρέπει να περάσει από όλες τις τρύπες που έχουν δώδεκα πελέκια τοποθετημένα στη σειρά, όταν αφαιρεθούν οι ξύλινες λαβές τους. Το βέλος πρέπει να πραγματώσει ολόκληρη τη διαδρομή και να φτάσει στο τέλος της, έξω και από το τελευταίο πελέκι. Μόνο αυτή η έκβαση θεωρείται επιτυχία. Προκαταρκτικές δυσκολίες πριν από το κυρίως αγώνισμα: Να τοποθετηθούν τα πελέκια στη σωστή σειρά ώστε όλα τα κέντρα των οποίων να σχηματίζουν μία νοητή απόλυτη ευθεία για να περάσει το βέλος.
Σε μια αφήγηση, το θεματικό μέρος που αναπτύσσεται, δηλαδή η οποιαδήποτε ιστορία με τα γεγονότα, τις καταστάσεις και την εξέλιξη των πραγμάτων που εκθέτει, αποτελείται από διάφορα περιστατικά. Μοιάζουν να είναι τα ομηρικά πελέκια.
Η αφήγηση όμως δεν είναι η απλή παράθεση αυτών των στοιχείων. Αυτό δεν αρκεί. Ίσως όλα αυτά να είναι χρήσιμα, αποκαλυπτικά, εξαίρετης γραφής, πολύτιμα για άλλες σπουδαίες χρήσεις. Αφήγηση θα γίνουν μόνο όταν τα διαπερνά ένα ζωτικό ρεύμα που τα ενοποιεί και τους δίνει χαρακτήρα, ύπαρξη και ιδιαίτερη οντότητα. Το ρεύμα είναι η δυναμική διαδρομή του βέλους καθώς διατρέχει το σώμα τους, μέσα από
τις οπές τους, Το βέλος δίνει ζωή και νόημα στα περιστατικά με τη συνεχή διαδρομή του.
Απαραίτητο: Να έχουν οπή. Αν δεν έχουν, δεν είναι πελέκια. Τα περιστατικά που δεν έχουν την συνδετική οπή, για να τα διαπεράσει το βέλος της αφήγησης, δεν είναι περιστατικά, πρέπει να βγουν από τη σειρά. Εάν ένα δεν την έχει, το βέλος της αφήγησης θα σταματήσει σε όποιο σημείο συναντήσει το εμπόδιο. Από εκεί και πέρα, έστω και αν όλα τα άλλα είναι σωστά, η σειρά αχρηστεύεται και τα διάφορα περιστατικά επανέρχονται στην προηγούμενη ιδιότητα τους, της απλής παράθεσης ή της καταγραφής. Το αγώνισμα ακυρώνεται αφού δεν συντελείται το έργο. Το πελέκι-λάθος, που ανέκοψε τη ροή του βέλους, παύει να είναι οργανικό στοιχείο μέσα στο σύνολο, αποτελεί είδος φραγμού όπως και αν στη θέση του ήταν ένα οποιοδήποτε ξένο αντικείμενο.
Οι ακραίες, κατά κυριολεξία, περιπτώσεις: Αν ένα ελαττωματικό πελέκι —από έλλειψη οπής ή από λανθασμένη τοποθέτηση — βρίσκεται στην αρχή ή στο τέλος της σειράς. Αν το λάθος είναι στην αρχή και όλα τα άλλα πελέκια στη θέση τους, υπάρχει το τέλειο σκηνικό χωρίς όμως το έργο της αφήγησης, δηλαδή το πέρασμα του βέλους. Αν το λάθος συμβαίνει στο τελευταίο, η προσπάθεια ίσως να είχε ελπίδες επιτυχίας, το έργο όμως δεν ολοκληρώνεται αφού δεν έχει έξοδο. Εξαντλείται μέσα στο σύστημα που το απορροφά, τελειώνει δηλαδή στον εαυτό του. Η έξοδος του βέλους και από το τελευταίο πελέκι είναι κάτι σαν απελευθέρωση του και γίνεται αναγκαία γιατί αλλιώς το βέλος χάνεται μαζί με το έργο του. Δεν υπάρχει το τελικό κριτήριο.
Άλλο στοιχείο: Τα πελέκια, εφ' όσον είναι σωστά τοποθετημένα, ορίζουν με τις οπές τους το όριο της διαδρομής. Η σειρά τους δεν νοείται ατέλειωτη. Το μήκος της καθορίζεται από ένα ανώτατο και πραγματοποιήσιμο όριο αντοχής του τόξου και της δύναμης του τοξότη. Οι κανόνες ισχύουν για όλους που τους αποδέχονται με τη συμμετοχή τους. Κανένα λάθος, καμιά αδυναμία δεν αναγνωρίζεται και δεν συγχωρείται. Η δύναμη του βέλους προσδίδεται κατά την εκτόξευση, στην αφετηρία.
Καμιά διόρθωση πορείας δεν είναι δυνατή μόλις το βέλος φύγει. Δεν έχει να πάρει δύναμη από πουθενά. Όλα αυτά ισχύουν ως προϋποθέσεις. Η δοκιμασία όμως περιμένει τον κάθε μνηστήρα.
Όλοι διαγωνίζονται με το ίδιο τόξο. Αν έσπαγε το τόξο από υπερβολική κάμψη, το αποτέλεσμα θα ήταν μηδενικό, αφού η επί πλέον δύναμη θα ήταν εξ αρχής καταστροφική. Αυτό όμως το ενδεχόμενο δεν ενδιαφέρει. Θεωρείται έξω από την δοκιμασία και μάλλον αδύνατο. Η δυσκολία αρχίζει από την πρώτη στιγμή, όταν προσπαθούν να λυγίσουν το ορισμένο τόξο. Κάποιοι εγκαταλείπουν τον αγώνα σε αυτό το προκαταρτικό στάδιο και παύουν πια να θεωρούνται μνηστήρες.
Η δοκιμασία του τοξότη είναι διπλή: να σκοπεύσει σωστά ώστε το βέλος του να περάσει μέσα από τις διαδοχικές οπές και να έχει τόση δύναμη ώστε να τις περάσει όλες όσο διαρκεί ακόμα η ευθύγραμμη διαδρομή του. Στην ιδανική περίπτωση, όταν το βέλος περνάει και το τελευταίο πελέκι διατηρεί ολόκληρη την ένταση της εκτόξευσης που το κρατάει ακόμα σε αδιάπτωτη πορεία. Μόλις αρχίσει να καμπυλώνεται η τροχιά του, θα προσκρούσει σ' ένα πελέκι και θα πέσει. Από εκεί και πέρα δεν μας ενδιαφέρει, το έργο έχει τελειώσει σε αυτό το σημείο. Τα πελέκια που υπολείπονται, δηλαδή τα περιστατικά που δεν τα διαπέρασε το βέλος της αφήγησης, δεν αποτελούν οργανικό μέρος της. Είναι πια περιττά. Ως εκεί έφτασε η δύναμή της.
Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που το βέλος προχωρήσει και πέρα από το τελευταίο όριο. Η συνέχιση της διαδρομής έξω από το σύστημα των περιστατικών, που έχει πια ολοκληρωθεί, γίνεται χωρίς σημασία, ένας σκέτος πλεονασμός. Κάτι, ας πούμε, σαν ρητορεία.
Η επιτυχία στο αγώνισμα δεν μετριέται με το μήκος της βολής —θα ήταν τότε ένα άλλο αγώνισμα-αλλά με την περίοδο της μέγιστης έντασης που κατευθύνεται σωστά σύμφωνα με τη δύναμη και με τη σκοπευτική δεινότητα του τοξότη. Μαζί με την έκβαση της δοκιμασίας γίνεται και ένα είδος διαγωνισμού κατάταξης των πρώην πια μνηστήρων, ανάλογα με τα πελέκια που πέρασε το βέλος του καθενός. Αυτό όμως γίνεται άσχετα με το συγκεκριμένο αγώνισμα, είναι μια ιδιωτική υπόθεση μεταξύ τους.
Στο παράδειγμα δεν ενδιαφέρει με ποια σειρά έχουν τοποθετηθεί τα πελέκια. Μέγιστη σημασία έχει να βρίσκονται οι οπές σε ευθεία ώστε να μένει ανοιχτό το πέρασμα. Ο σωστός σκοπευτής οφείλει να βλέπει μέσα από τις τρύπες το τέλος της διαδρομής, τι υπάρχει πέρα από αυτές. Αν θα τις περάσει ή όχι όλες το βέλος του, μένει πάντα για τον ίδιο ένα πολύ σοβαρό ερώτημα. Την απάντηση θα την πάρει σύντομα. Όταν όμως συντελεσθεί αυτή η διαδρομή, το έργο θα φέρνει μέσα του την δυναμική ροή που το γέννησε.

2. Το κομπολόι
Ένα σχεδόν αντίστροφο σχηματικό παράδειγμα μπορούμε να δούμε στο κομπολόι.
Τα περιστατικά —οι οποιεσδήποτε χάντρες— όσο υπάρχουν χύμα ενδέχεται να είναι από απλές πέτρες, ασήμαντα ξύλα, μέταλλα ή βόλοι από πηλό μέχρι και ανεκτίμητα πετράδια, κομμάτια σπάνιας ωραιότητας. Ίσως να αποτελούν και πραγματικό θησαυρό.
Εδώ, αντί για πελέκια έχουμε τις χάντρες χύμα που μόλις περαστούν στον σπάγγο του κομπολογιού αποτελούν αμέσως ένα ανεξάρτητο αντικείμενο για στολίδι, για απλό παιχνίδι ή κόσμημα. Ο χαρακτήρας του αθροίσματος αλλάζει ακαριαία την ποιότητα του αθροίσματος. Οι προηγούμενες αξίες, που ίσως υπάρχουν, παύουν να ισχύουν, όπως παύει να έχει σημασία και η ευτέλεια των υλικών. Τώρα έχουμε ένα διαφορετικό ενιαίο σύνολο που επιβάλλει εντελώς διαφορετικά κριτήρια.
Προϋποθέσεις: η τρύπα, η κλωστή, το πέρασμα και η τεχνική εξασφάλιση για να μη χυθεί η σειρά. Τα ενοποιητικά στοιχεία, οι τρύπες και η κλωστή, προσφέρουν τις δυνατότητες. Η τοποθέτηση που θα πάρουν όταν γίνουν σειρά — εφ' όσον έχουν κάποια διαφορετικότητα — θα δώσει τη μορφή στο νέο αντικείμενο που προκύπτει. Αυτό είναι τώρα το έργο. Στα πελέκια του Οδυσσέα, που ήταν όλα ίδια. μετρούσε η δύναμη και η ικανότητα. Τα συνέδεε η ευθύτητα των οπών και το βέλος που είχε την αντοχή να περάσει μέσα από αυτές. Εδώ σημασία έχει η σειρά. Αυτή θα δώσει τη διαφορετικότητα στα πολλά αντικείμενα που είναι δυνατόν να προκύψουν από τις ορισμένες χάντρες.
Από τα ίδια αρχικά στοιχεία παράγονται πολλά έργα με διαφορετικές χρήσεις και μορφές. Όλα εξαρτώνται από την επιλογή του κατασκευαστή που έχει εδώ τη δυνατότητα να ενεργήσει σε πολλά επίπεδα και με πολλούς βαθμούς ελευθερίας.
Το νήμα είναι τώρα το κύριο εργαλείο στα χέρια του κατασκευαστή. Θα το περάσει μέσα από τις χάντρες που αυτός θα επιλέξει και με τη σειρά που θα τους δώσει θα σχηματίσει την αφήγηση.
Οι χάντρες όμως δεν είναι εξ αρχής τρυπημένες για να δεχτούν το νήμα. Θα τις ανοίξει ο κατασκευαστής με το πάθος του που θα δώσει τη διατρητική ικανότητα στο νήμα του. Όσο λεπτό ή ευλύγιστο και αν φαίνεται, γίνεται σουβλερό τρυπάνι που προχωρεί και συνδέει. Περνάει την πέτρα, λιώνει το μέταλλο, δένει το διαμάντι.
Η αντοχή της κλωστής πρέπει, βέβαια, να αντέχει στο συνολικό βάρος των στοιχείων, ανάλογα με την προκαθορισμένη χρήση του νέου αντικειμένου. Αν σπάσει, οι χάντρες θα χυθούν και θα ξαναγίνουν άμορφο άθροισμα. Χαμένος κόπος.
Είναι η γνωστή και αγαπημένη «κόκκινη κλωστή» του παραμυθιού που γυρίζει στην ανέμη και φέρνει τη διαδοχή των περιστατικών. Οι χάντρες και η κλωστή γίνονται ένα. Όταν περαστούν από την κλωστή, όποια χάντρα και αν σηκώσεις τραβάει και ανυψώνει ολόκληρο το κομπολόι. Η αφήγηση έχει πραγματωθεί. Μετά από αυτό, η σειρά μπορεί να πάρει πολλές διατάξεις, να είναι ευθύγραμμη, κυκλική, κυματοειδής ή οποιοδήποτε άλλο σχήμα κατάλληλο για τη χρήση της.
Η μεταβολή των σκόρπιων περιστατικών σε οργανική αφήγηση συνδέεται και ενισχύεται από την ένταση της εσωτερικής ανάγκης του τεχνίτη να πετύχει την παραγωγή αυτού του έργου, που είναι η σύνθεση των στοιχείων σε ένα σταθερό και ζωτικά σημαντικό γι' αυτόν αντικείμενο. Θα τα συνδέσει και θα τα μεταμορφώσει, όπως το βέλος ενοποίησε το πελέκια των μνηστήρων, μια ιδέα, ένα συναίσθημα, μια κραυγή, ένας έρωτας, ένα ανθρώπινο αίτημα.

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ελίτροχος (τεύχος 2 Απρίλιος –Ιούνιος 1994) που ήταν αφιερωμένο στον Αντρέα Φραγκιά.